استفاده ناآگاهانه، نظارت معلول، سموم مجعول و صدمه به صادرات محصولات کشاورزی

نیک نیوز : به بهانه سوال نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی از وزیر جهاد کشاورزی برای پاسخگویی به دلایل بازگشت محصولات صادراتی کشاورزی، این مقاله  که توسط هایتاجر (بزرگترین بازار صادراتی ایران) منتشر شد در اختیار مخاطبان محترم قرار می گیرد.

• مقدمه

یکی از بزرگترین معضلات بشر در دنیا مشکل تامین مواد غذایی به دلیل کمبود منابع آبی و گرم  شدن زمین، گازهای گلخانه ای و ده ها دلیل دیگر می باشد.

از این رو تولیدات محصولات کشاورزی از توجه ویژه ای برخوردار خواهد بود. کشورهایی که از لحاظ منابع آبی، حاصلخیزی زمین و خاک و هوای مساعد و مناسب کشت و کار مشکلات کمتری داشته باشند، از شانس بیشتری در تولید انواع محصولات کشاورزی برخوردار می باشند.

کشور پهناور ایران با برخورداری از منابع طبیعی لازم و خاک حاصلخیز، همچنین موقعیت استراتژیک منطقه ای می تواند بسترساز تولید محصولات کشاورزی نه تنها برای مردم خود بلکه برای ساکنین کشورهای همسایه نیز باشد.

توجه به الگوی کشت و استفاده از بذر آفت کش های استاندارد و مناسب می تواند عرصه صادرات محصولات کشاورزی را فراهم آورد.

•   سموم کشاورزی

سموم کشاورزی موادی هستند به شکل مایع، جامد و یا گاز که به منظور نابودی آفات به کار می‌روند. برخی از این آفات شامل حشرات، علف های هرز، قارچ ها و میکروب‌ها می باشند که موجب نابودی گیاهان می شوند. 

استفاده از انواع سموم دفع آفات پس از جنگ جهانی دوم متداول شد زیرا پس از این جنگ، تحقیقات علمی در زمینه ریشه کن شدن گرسنگی متمرکز شده بود. از آن زمان استفاده از سموم کشاورزی جهت افزایش بهره وری و در دسترس بودن مواد غذایی برای انسان ها معمول شد.  

در حال حاضر سالانه بیش از 2/3 میلیون تن سموم دفع آفات در دنیا مورد استفاده قرار می گیرد. هر کدام از این سموم کشاورزی تولید شده داراي دسته بندی و اثرات بيولوژيك خاص خود هستند كه به میزان زیادی جهت از بین بردن آفات، بيماري ها و علف هاي هرز مؤثر عمل می کنند.

• انواع سموم کشاورزی 

تا به حال بیش از 14 سم (آفت کش) شناخته شده است اما از این میان تنها 5 مورد در کشاورزی به کاربرد برده می شود. این سموم عبارت اند از:
- قارچ کش ها 
- علف کش ها
- کرم کش ها
- جونده کش ها
- حشره کش ها

• لزوم استفاده از آفت کش ها در صنعت کشاورزی

امروزه کشاورزان جهت از بین بردن آفات، کنترل بیماری های مرتبط با محصولات کشاورزی، جلوگیری از آلوده شدن گیاهان به وسیله حشرات و توقف نابودی بذرها از طریق قارچ ها به استفاده از فرآورده های مصنوعی مانند سموم و آفت کش ها روی آورده اند.

این سموم با مراقبت از گیاهان موجب پرورش میزان بیشتری از مواد غذایی، افزایش بازده زمین کشاورزی، رشد قابل توجه روند امنیت غذایی و سود فزاینده کشاورزان می شوند. عدم استفاده از سموم پیشرفته می تواند موجب از بین رفتن حدود نیمی از گیاهان شود.

در حال حاضر آفت کش ها از طریق کنترل جمعیت حشرات مانند مالاریا مانع شیوع بسیاری از بیماری ها شده اند. همچنین با از بین بردن علف های هرز، کشاورزان را از انجام کارهای طاقت فرسا مثل وجین کردن معاف کرده اند.

سموم کشاورزی این امکان را فراهم می کنند تا در واحد مشخصی از سطح زمین، گیاهان بیشتری مراحل رشد خود را به طور کامل طی کنند که یکی از مزایای این اتفاق جلوگیری از قطع درختان، افزایش فضای سبز، عدم فرسایش خاک و در آخر حفظ منابع طبیعی با ارزش کشورها است.

توجه داشته باشید بذرهایی که رشد کرده اند حتی در انبار نیز در امان نیستند و می توانند طعمه کپک ها، حشرات، انواع قارچ ها و .. شوند. کشاورزان با استفاده از سموم، این افات را از بذرهای انبار دفع کرده و با حفاظت از این دانه ها موجب افزایش دوام و طول عمر آنها می شوند.

با وجود تمامی این نتایج مثبت که با استفاده از سموم و آفت کش ها قابل دستیابی است اما میزان نادرست استفاده از این مواد یا عدم آگاهی از روش استفاده از آنها می تواند موجب آسیب رساندن به انسان، جانوران و حتی محیط زیست شود.

به همین دلیل اکثر کشورها قوانین سختگیرانه ای در خصوص میزان و نوع استفاده از آفت کش ها در محصولات کشاورزی وارداتی به کشورشان وضع کرده اند تا میزان آسیب رسانی این مواد به انسان ها و محیط زیست را به حداقل برساند.

در ادامه به آسیب هایی که از طریق استفاده ناآگاهانه سموم به محیط وارد می شود، می پردازیم.

• تاثیرات زیان آور کاربرد ناآگاهانه آفت کش ها روي محیط زنده

سموم و آفت کش های کشاورزی هر ساله از شکل های گوناگونی به محیط زیست راه پیدا می کنند. این مواد با توجه به ماهیت و میزان استفاده در ابعاد گسترده ای در محیط منتشر می شوند. برای درک بهتر و پیش بینی میزان تاثیرات این مواد در اکوسیستم، لازم است علاوه بر اطلاع از خاصیت آنها، به چگونگی ورود، انتشار و همچنین رفتار این ترکیبات در طبیعت توجه شود. به طور کلی  به این بررسی ها، سم شناسی محیطی گفته می شود.

متاسفانه سموم و آفت کش های کشاورزی به دلیل توانایی حلالیت در آب، از محلی به محل دیگر منتقل می شوند که یکی از علت های نگران کننده در زمینه آلودگی محیط زیست می باشند. 

در سم شناسی محیطی رابطه بین دز آفتک ش و تبعات آن بر روی موجود زنده اهمیت زیادی دارد در صورتی که میزان دز استفاده از یک آفت کش یا سم از میزان استاندارد آن بیشتر شود می تواند به شکل خطرناکی در تمامی موجودات تاثیر بگذارد.

آفت کش ها می توانند از یک محیط غیر زنده به محیط زنده دیگر یا بر عکس به طور پی در پی جابجا شوند و در آن محیط تاثیرات منفی بر جای بگذارند. به تبع در این جابجائی، به طور دائم بر روی موجودات زنده و انسان تاثیر می گذارند.

براي نمونه در مناطق مالاریا خیز به منظور مبارزه با لارو پشه هاي بالغ رود خانه ها و آب هاي راکد، محل پرورش این لاروها را با سموم مختلف سمپاشی می کنند. محققان در سال 1370 تاثیر زیان آور سم تربون را به عنوان لاروکش براي آبزیان مورد مطالعه قرار داده و نشان دادند که مصرف سم تربون، مرگ و میر آبزیان را به دنبال خواهد داشت.

•     تاثیرات زیان آور کاربرد ناآگاهانه آفت کش ها روي انسان

به طور متوسط در دنیا حدود 40 درصد خسارات وارده به بخش کشاورزي ناشی از حشرات، بیماري ها، قارچ ها و علف هاي هرز است. در ایران میانگین مصرف سم در هر هکتار ۴۰۰ گرم است در حالی که میانگین مصرف سم جهان 7/1 کیلوگرم است، به عبارت دیگر مصرف سموم در محصولات کشاورزی ایران یک‌چهارم میانگین جهانی است. 

مصرف سموم و آفت کش اگرچه زیان های محصولات کشاورزي یا خطرات آفات بهداشتی را کاهش می دهد، با این حال مصرف بی رویه و ناآگاهانه این مواد تاثیرات ناخواسته و مضری را بر محیط زیست، موجودات زنده و سلامت انسان تحمیل می نماید. 

تحقیقات نشان داده است که استفاده نابجا از سموم پاراکوات، دیلدرین، مانکوزب و برخی از سموم ارگانوفسفره منجر به بیماري پارکینسون می شوند و افرادي که در نزدیکی مناطقی زندگی می کنند که در معرض این آفت کشها قرار دارند، احتمال بروز بیماري پارکینسون در آنها بیشتر است.

بررسی ها در بین کشاورزان نشان داده که بین ایجاد آسم و آفت کشهاي گروه ارگانو فسفره ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و در صورت استفاده از این سموم باید از تجهیزات و ماسک مخصوص استفاده شود. 

همچنین تماس مستقیم با سموم، در میزان بروز بیماري گرانوله شدن سلولی، برونشیت مزمن و ... ( به علت ضعیف شدن ماهیچه هاي سیستم تنفسی) موثر است. 

 بیماري هاي پوستی دومین رتبه بیماري هاي معمول مربوط به این مشاغل هستند و در حدود 20% از گزارشات مربوط به بیماريهاي پوستی ناشی از استفاده از آفت کشهای نامعتبر است.

•   تاثیرات زیان آور کاربرد  ناآگاهانه آفت کش ها روي غذا 

سموم آفت کش نه تنها روي سطح محصولات قرار می گیرد، بلکه به داخل بافت میوه ها، سبزي ها و حتی دانه هاي غلات نفوذ کرده و در آن ها باقی می مانند.

به منظور کاهش پس مانده هاي آفت کش ها در سطح میوه و سبزي ها لازم است بعد از آخرین سمپاشی چند روزي محصول برداشت نشود. به این فاصله زمانی دوره کارنس گفته می شود.

•   تاثیر استفاده نادرست سموم و آفت کشهای کشاورزی در صادرات ایران

هر کشوری در مورد واردات محصولات به‌ ویژه در حوزه موادغذایی و کشاورزی دارای استانداردهای مشخصی است و اگر پس از ورود محصول و انجام آزمایش‌های اولیه مشخص شود آن محصول طبق استانداردها و قوانین آن کشور نیست، این محصول به کشور مبدا برگشت داده خواهد شد.

در سال 1400 شاهد برگشت متداوم محصولات کشاورزی ایرانی از کشورهایی مانند روسیه، ازبکستان، ترکمنستان و هند بوده ایم. با وجود اینکه بیش از نیم قرن از تصویب قانون استفاده از سموم کشاورزی در کشور می‌گذرد و دستورالعمل های سخت گیرانه ای برای این موضوع وجود دارد اما متأسفانه سال‌های بسیاری است که به این قانون عمل نمی‌شود.

سموم موجود در محصولات کشاورزی فقط مربوط به کشور ما نیست و در تمام دنیا وجود دارد اما برای آنها به اندازه ی استاندارد است. اگر به طور کلی استانداردها رعایت شود مشکل چندانی ایجاد نخواهد شد و محصول صادرشده از کشور مقصد برگشت داده نمی شود اما در کشور ما این استانداردها رعایت نمی شود آن هم در شرایطی که قانون آن در سال ۱۳۴۸ (۵۲ سال پیش) تصویب شده است.

عدم نظارت دقیق بر اجرای قانون موجب رعایت نشدن این ملزومات و خسارات سنگین به صادرات محصولات کشاورزی شده است. بخشی از این وظایف به وزارت بهداشت واگذار شده که باید بر عملکرد مراکز توزیع محصولات کشاورزی مانند مغازه‌ها، میادین و… نظارت داشته باشد. اما بخش اعظم وظیفه نظارت بر تولید محصولات کشاورزی و رعایت استاندارد ها برعهده وزارت جهاد کشاورزی است که باید بر تولید محصولات در مزرعه، واردات، توزیع استاندارد سموم و استفاده از آنها نظارت کامل داشته باشد. بخش دیگر کار هم برعهده مسئولین اجرایی مناطق مختلف کشور است به این صورت که فرماندار، بخشدار و استاندار می بایست بر تولید محصولات کشاورزی و استفاده از سموم نظارت داشته باشند و در صورت تشخیص محصولی بی کیفیت که مطابق استانداردها کاشت و برداشت نشده است، اقدام به معدوم سازی نمایند.

متاسفانه نه تنها نهادها، نظارت مناسبی بر استفاده از سموم مصرفی ندارند و نسبت به آموزش و آگاه سازی کشاورزان جهت استفاده درست از سموم اقدامی انجام نداده اند، بلکه وزارت جهاد کشاورزی آفت کشهای استاندارد و مورد تایید در اختیار کشاورزان قرار نداده است.

مجموع این قصور، عودت محصولات کشاورزی صادراتی را به همراه داشته است. پیش از این نیز سهم محصولات کشاورزی و مواد غذایی در صادرات غیرنفتی کشور بسیار اندک بود که با وجود این کوتاهی ها به حداقل خود رسیده است. قاعدتا اگر نهادها به طور دقیق و مسئولانه وظایف خود را در این زمینه انجام می‌دادند هم اکنون شاهد کاهش صادرات به دلیل عدم اطمینان کشورهای همسایه به "محصولات کشاورزی ایرانی"  نبودیم.

•   راه حل معزل صادرات محصولات کشاورزی 

معزل اصلی صادرات محصولات کشاورزی در ایران امروز، فقدان دانش از بازارهای جهانی است. این موضوع ما را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. چندی پیش خبری مبنی بر ممنوعیت واردات محصولات کشاورزی از جمله فلفل از ایران به روسیه منتشر شد. در این خبر ذکر شده بود که روسیه به دلیل وجود باقی مانده سموم کشاورزی در محموله‌های فلفل این ممنوعیت را گذاشته است.  پذیرفته نشدن فلفل دلمه‌ای ایران از سمت روسیه در حالی اتفاق افتاد که این کشور مشتری حدود  ۴۴ درصد فلفل ایران در سال گذشته بوده است. 

در حال حاضر با توجه به اینکه بیشتر محصولات غذایی و کشاورزی ایران به بازارهای منطقه ای صادر می شود و سهم سایر کشورها در این سبد صادراتی بسیار ناچیز است، بنابراین رعایت استانداردهای صادرات محصولات کشاورزی و استانداردهای کدکس غذایی و گواهی های معتبر و مرسوم بین المللی در صنعت غذا برای صادرات به بیشتر کشورهای جهان کفایت می کند.

بدیهی است صادرکنندگانی که بازارهای معتبرتر و دارای ضوابط کیفی و بهداشتی بالاتری را هدف گذاری می کنند، باید نسبت به دریافت گواهی های مربوطه نیز اقدام کنند تا کشور هدف از رعایت قوانین و استانداردهای ملزم در محصولات صادراتی آنها اطمینان حاصل کند.
لزوم اجرای طرح شناسنامه دار شدن محصولات کشاورزی صادراتی به عنوان یکی از ابزارهای موثر و کارآمد به منظور کنترل و نظارت بر کیفیت مواد غذایی از مزرعه تا صادرات است.

از سوی دیگر، با توجه به اهمیت مقوله رایزنی در سطح بین المللی، حضور فعال ایران در اجلاس های معتبر بین المللی مربوط به تدوین استانداردهای محصولات مهم صادراتی مرتبط با کشور ضرورتی انکارناپذیر تلقی می شود، بنابراین در این باره پیشنهاد می شود بودجه کافی برای حضور نمایندگان کشورمان در اجلاس هایی از قبیل کدکس غذایی، اتحادیه جهانی خشکبار و… تصویب شود تا از این طریق از منافع و حقوق تولید کنندگان و صادر کنندگان کشور صیانت به عمل آید تا بتوان در راستای تطبیق هر چه بیشتر با استاندارد های بین المللی گامی موثر برداشت.
همچنین در داخل کشور نیز، دولتمردان و ارگان های مرتبط با این حوزه می بایست به بررسی و تدوین استانداردها و وضع قوانین که در راستای استانداردهای صادرات محصولات کشاورزی در سطح بین المللی باشد توجه ویژه ای نمایند.

طبق قاعده وزارت جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت به عنوان متولیان حوزه محصولات کشاورزی و سلامت غذا می توانند پیشنهاد دهنده این استانداردها باشند و در نهایت سازمان ملی استاندارد با تصویب و نهایی کردن استانداردهای صادرات محصولات کشاورزی کار را به اتمام برساند.
کارشناسان و فعالین این حوزه در وزارتخانه ها می توانند با مطالعه جامع استاندارد تمامی محصولات کشاورزی در کشورهای موردنظر و با الگوبرداری این استانداردها و همکاری سازمان ملی استاندارد زمینه تولید محصولات کشاورزی بر اساس این استانداردها را فراهم آورند. 

هایتاجر ( بزرگترین بازار صادراتی ایران )